OSMANLI MÂLÎ SİSTEMİNDE BİR GELİR TAHSİLÂTI YÖNTEMİ OLARAK MÂLİKÂNE UYGULAMASI: XVIII. YÜZYILIN İLK YILLARINDA ADANA SANCAĞI ÖRNEĞİ
Author :
Abstract
XVIII. yüzyılda Osmanlı mâliyesinde boyutları gittikçe genişleyen iltizâm sistemi ve bu sistem içerisinde yeni bir uygulama alanı olan mâlikâne yöntemi ile mâlî sıkıntılarına bir çözüm arayışı içinde olan devletin, bu şekilde bütçe gelirlerinde bir artış sağlamayı öngördüğü ve bu bağlamda geniş bir mâlikâne piyasası oluşturmak için öncelikle mîrîden zabt edilerek mukâta’a haline getirdiği ve genellikle de düşük gelirli köy ve mezra’aları mâlikâne verilmek üzere müzâyedeye çıkardığı görülmektedir. Nitekim mikro örneğimiz olan Adana sancağında da görüldüğü üzere uygulamanın ilk yıllarda mâlikâne olarak verilen mukâta’aların vergi içeriğinin çoğunluğunu köy ve mezra’alar ve dolayısıyla buralardan alınan vergiler oluşturmuştur. XVII. yüzyılın sonlarından itibaren mâlî uygulamaların yeni şartlara göre düzenlenmesinin bir sonucu olarak uygulamaya konulan mâlikâne yöntemi ile aynı zamanda taşra mâlî organizasyonunun yapısal dinamikleri de değişmeye başlamış, sancak beylerine tahsis edilen hâslar, havâss-ı hümâyûn’a tâbi’ yerler ve diğer yüksek görevlilerin dirlikleri içindeki gelir kaynakları hazine tarafından zabt edilerek, bir bütün halinde vezîr rütbeli vâlilerin iltizâmına verilmeye başlanmıştır. Çalışmamızda iltizâm sistemi içerisindeki yapısal değişimler sorgulanarak, klasik sonrası dönemde yeni koşulların ortaya çıkardığı yeni mâlî uygulamaların kapsadığı alanlar, Adana sancağı örneği üzerinden takip edilecektir.
Keywords
Abstract
The Ottoman State, which set off on a quest for its fiscal difficulties with the system of the tax farming method that was ever expanding in the Ottoman public financial system in the 18th century and with manor method as a new scope of application in this system, proposed to provide an increase in the budget revenues; in this context, it is observed that in order to create a wide manor market, the state would firstly obtain the mîrî (leased property; revenue divided between state and leaser) back and turn it into mukâta’a and would put up generally villages and hamlets with low-income for auction and incorporate them into manor. Thus, as it was seen in our micro example Adana sanjak, most of the tax contents of the mukâta’as, which were given as manor, composed of villages, hamlets, and the tax revenues garnered from them. Beginning from the later 17th century, as a conclusion of regulation of fiscal applications according to new conditions, structural dynamics of rural fiscal organization began to change together with the manor system newly put into practice; leases allocated for the sanjak governors, leases subject to havaâss-ı hümâyûn (mukâta’a), and the revenue sources of the other high rank administrators were all retrieved by the treasury, and were given under the tax farming method of the governors on minister level. In our study, on Adana sanjak example, the structural changes within the tax farming method are questioned, and the domains are scrutinized under the scope of new fiscal applications aroused from the new conditions of the post-classical era.
Keywords
- Alkan, M. (2005). Adana’nın İdârî Yapısı. EKEV Akademi Dergisi, 9 (24), 253-266.
- Akkuş, Y. (2009). Osmanlı ve Avrupa’nın İktisat Politikaları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz (XIV. ve XV. Asırlar). İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Maliye Araştırma Merkezi Konferansları 52. Seri, Prof. Dr. Şerafettin Aksoy'a Armağan, 107-140.
- Barkan, Ö. L. (1979).“Timâr”, İslam Ansiklopedisi, Cilt XII/1, 286-333.
- Cezar, Y. (1986). Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yy.dan Tanzimata mali tarih). İstanbul: Alan Yayıncılık.
- _________. (2012). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Esnaf ve Ticaret. (Derleyen: Fatmagül Demirel). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1-6.
- Çizakça, M. (1999). İslam Dünyasında ve Batıda İş Ortakları Tarihi. (Çev. Şehnaz Layıkel) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- __________.(2009) Osmanlı İmparatorluğunda İç Borçlanmanın Evrimi (XV. Yüzyıldan, XIX. Yüzyıla). Osmanlı Ansiklopedisi (İktisat), C.3, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 223-225,
- Darling, L. T. (1996). Revenue-raising and Legitimacy Tax Colection and Finance Administration in the Otoman Empire 1560-1660. Leiden.
- Ergenç, Ö. (2012). Osmanlı Tarihi Yazıları (Şehir – Toplum – Devlet). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- __________. (2016). 16. Yüzyılın Sonlarında Bursa. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- __________. (2010).Osmanlı’da “Enfa’” Kuralının Devlet ve Reâyâ Arasındaki Mali İlişkiler Açısından Anlamı. II. İktisat Tarihi Kongresi. 24-15 Haziran 2010, Elazığ: Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, 757-769.
- __________. (2007). XVIII. Yüzyılda Osmanlı Anadolusu’nda Tarım Üretiminde Yeni Boyutlar: Muzâra’a ve Murâba’a Sözleşmeleri. Kebikeç,12 (23), 129-139.
- Erin, N. (2003). XVIII. Yüzyılda Erzurum Tuzları: Osmanlı Tüketim Malları Tarihine Bir Katkı. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 21, 219-229.
- Faroqhi, S. (2004). Krizler ve Değişim 1590-1699. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, II, İstanbul: Eren Yayıncılık, 545-563.
- Genç, M. (2003). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- _________. (2006). “Mukâta’a”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C.31, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 129-132.
- __________. (2000). “İltizâm”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C.31, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 156-157.
- İnalcık, H. (2009). Devlet-i ‘Aliyye, Seçme Eserler II Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- İslamoğlu, H. (1998). Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım. (Editörler: Çağlar Keyder ve Faruk Tabak), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- __________. (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü. İstanbul: İletişim Yayınları.
- Kurt, Y. (1990). 1572 tarihli Adana Mufassal Tahrir Defterine Göre Adana’nın Sosyal ve Ekonomik Tarihi Üzerine Bir Araştırma, Belleten, LIV (209), 194-208.
- __________. (2005). Çukurova Tarihinin kaynakları III 1572 tarihli Adana Sancağı Mufassal Tahrir Defteri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- McGowan, B. (2004). “Ayanlar Çağı”. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914 (Editörler: Halil İnalcık, Donald Quataert), C.2, İstanbul: Eren Yayıncılık, 759-885.
- Özvar, E. (2003). Osmanlı Maliyesinde Malikane Uygulaması. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
- Pamuk, Ş. (2007). Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları (Seçme Eserler I). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
- _________, (2007). Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi 1500-1914. İstanbul: İletişim Yayınları.
- Sahillioğlu, H. (1962). Bir Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. yüzyıl Sonunda Osmanlı Darphane Mukâta’aları. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XXIII/1-2.
- Sofracı, İ.E. (2013). Tarihsel Perspektiften Varlık Vergisi Uygulamasına Bir Bakış. Afyon Kocatepe Üniversitesi İİBF Dergisi,15(1), 287-302.
- Şahin, H. (2013). XVI-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Mukâta’a Sisteminde Yönetim Ve Örgütlenme. International Journal Of Social Science, 6(6), 1019-1037.
- Şemsettin Sami (1995). Kâmûs-ı Türkî, İstanbul.
- Tabakoğlu, A. (2005). İktisat Tarihi Toplu Makaleler I. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
- _____________. (1985). Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi. İstanbul: Dergah Yayınları.
- _____________. (1985). XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Bütçeleri. Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan’a Armağan, İFM, 41/1-4.
- Taş, H. (2006). XVII. Yüzyılda Ankara. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Turna, N. (2012). Yeniçeri-Esnaf İlişkisi Bir Analiz. (Derleyen: Fatmagül Demirel). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt
- Uzun, A. (2006). İstanbul İaşesinde Devletin Rolü: Ondalık Ağnam Uygulaması 1783-1857. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 7(208).
- Yörük, S. (2015). XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Adana Şehri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
